Infrastructuur, een plek voor je werking

Waarom een visie ontwikkelen? Een eigen kijk op spelen en leren, op ontmoeten en welbevinden als onderdeel van je eigen pedagogische project en passend in een breder gezondheidsbeleid vormt voor een school de basis voor de ‘nieuwe’ speelplaats.

De uiteindelijke speelplaats is een weerspiegeling van die visie en de keuzes die de school wel en niet heeft gemaakt. Na de oplevering blijft de plek evolueren in samenspraak met haar gebruikers, de noden van kinderen en ouders, de omgeving enz. Zo ontwikkelt elke school e en eigen speelplaatscultuur, die evolueert in de tijd.

Elke leerling vindt zijn plek en voelt zich goed op de speelplaats. Ook wie mindermobiel is of een beperking heeft, wie behoefte heeft aan rust en veiligheid of juist aan actief spel. Een goede speelplaats is een functionele speelruimte dat plaats biedt aan ‘alle soorten kinderen’ (durvers, dromers, sportievelingen …) en ‘alle soorten spel’ (fysiek actieve spelvormen, fantasiespel, rustplekjes,…).  

Een speelplaats van morgen is een plek vol levende natuur. Elk kind kan er genieten van het buiten zijn, komt er tot rust, maakt kennis met de biodiversiteit rondom zich en voelt zich verbonden met de natuur. Een groene speelplaats geeft kinderen al spelenderwijs inzichten en vaardigheden die nodig zijn om zich in te zetten voor natuurbehoud en een duurzame samenleving. En meer natuur is goed voor de natuur. Een groene speelplaats vormt een stapsteen in de omgeving, waar dieren en planten hun plaats vinden.  

Beweging in de buitenlucht en rust in het groen hebben een positieve invloed op de lichamelijke en mentale gezondheid. Variatie op de speelplaats zorgt voor beweging. Planten zorgen voor schaduw, verkoeling, rust en geluidsdemping. Met een aangepaste inrichting van de speelplaats en een link met de schoolomgeving buiten de schoolpoort stimuleert de school actieve verplaatsingen naar en van school.

De groene speelplaats wordt ingezet als instrument in het gezondheidsbeleid op school (vorming geven, bewegingsactiviteiten organiseren, schoolvervoerplan uitbouwen, het goede voorbeeld geven enz.). Een milieuvriendelijk beheer zonder pesti- en herbiciden is een must. Zo levert de speelplaats een bijdrage aan het behoud van de biodiversiteit, zorgt ze voor minder fijn stof en dus een betere luchtkwaliteit en dat komt opnieuw de gezondheid van kinderen en jongeren ten goede.  

Kinderen, jongeren en ook leerkrachten worden beter van buiten te zijn. Studies tonen aan dat buiten les krijgen goed is voor de motivatie, de weerstand en de gezondheid van kinderen. Verder ontwikkelen kinderen en jongeren tijdens spel allerlei vaardigheden, worden ze behendiger en leren ze spontaan. Zowel voor het formele leren als het informele leren biedt de speelplaats veel buitenkansen. De factor ‘buiten’ zorgt voor meer zintuiglijke prikkels waardoor de leerstof beter of anders blijft hangen. De leerstof ‘beklijft’. 

De speelplaats is de uitgelezen plek én tentoonstellingsruimte voor speel- en leerervaringen met muziek, techniek, constructie en beeldende kunst. Natuurlijk is de speelplaats een plek ‘om te spelen’. Maar bekijk het begrip spelen vooral in zijn breedte. Spelen is meer dan ‘spelletjes spelen’. Spelen is ontdekken, ervaren en groeien ineen. 

De speelplaats is nooit helemaal af. Leerlingen, leerkrachten, ouders, buurtbewoners geven haar (altijd weer) vorm. Die participatie creëert verantwoordelijkheid, enthousiasme en betrokkenheid. Een dynamische speelplaats heeft verschillende functies. Denk aan een extra leslokaal, maar ook aan een plek om te sporten, te spelen, kampen te bouwen, natuur te ontdekken … Die functies kennen geen vaste plek, maar kunnen door elkaar en los van elkaar gebruikt worden. Daarnaast zet de speelplaats haar gebruikers in gang. Door de speelplaats een dynamisch karakter te geven, groeit ze mee met haar gebruikers en wordt ze steeds aangepast aan de huidige noden. Een participatieve speelplaats is een plek voor iedereen. Niet alleen voor de kinderen die naar school gaan, maar ook voor de leerkrachten, de buurt, de jeugdbeweging om de hoek … Ze krijgen elk hun stem in elke fase van de speelplaats. Zowel bij het ontwerp als bij het gebruik ervan. Ze bedenken en maken de speelplaats van morgen. Leerlingen worden aangespoord om actief aan de slag te gaan op de speelplaats. 

Een schoolspeelplaats is er in de eerste plaats voor leerlingen, maar kan ook buiten de schooluren voor kinderen en jongeren dienen als een plek voor ontmoeting, spel en opleiding, of als groene oase in de buurt. Ruimte delen is ruimte creëren. Gedeeld of achtereenvolgend gebruik van speelplaatsen kan een oplossing bieden, zeker voor drukbevolkte en dichtbebouwde gebieden. Het wordt een extra ontmoetingsplek in de buurt en het gaat ruimteverspilling (leegstand buiten de schooluren) tegen. Gedeeld gebruik zorgt daarnaast voor een extra meerwaarde omdat het ruimte biedt voor verenigingen die kampen met plaatsgebrek, ook op het platteland. De multifunctionele speelplaats is er voor en door verschillende partners en ze creëert winst voor die betrokken partijen.  

Door de coronacrisis kwam in 2020 het belang van jeugd- en speelruimte sterk in de actualiteit. In de toekomst zal er net méér open ruimte nodig zijn voor iedereen. Zet collectieve ruimtes zoals speelplaatsen en schoolomgevingen zoveel mogelijk in om voldoende ruimte laagdrempelig toegankelijk te maken. Schoolomgevingen zijn nog vaak transitzones voor auto’s. Ze tot een aangename verblijfsplek omvormen én focussen op trappers en stappers, draagt bij tot meer ontmoeting. Een kwalitatieve inrichting is essentieel als gezonde aanvulling en verbinding met de publieke ruimte in de omgeving. En daar knelt de schoen vaak: scholen moesten door de gezondheidscrisis juist extra ruimte zoeken om de lessen veilig te organiseren.  

Speelplaatsen bieden grote kansen op het vlak van klimaateducatie. Een speelplaats vergroenen en verduurzamen creëert kansen om klimaatideeën van kinderen serieus te nemen en op kleine schaal uit te werken. Een speelplaats kan ook bijdragen aan de klimaatadaptatie en dienen als buffer tegen klimaatveranderingsprocessen. Vb: met bomen kun je schaduw voorzien en zo de hitte temperen. Maar je kan ook van de speelplaats een echt mini-ecosysteem maken met een grote lokale impact.  

Het vermoeden dat er heel wat speelpleinwerkingen in een schoolgebouw zitten, wordt door deze vraag bevestigd. Een derde van de werkingen zit in een schoolgebouw. Naar het aanvoelen van de VDS ligt dit aantal in de praktijk nog iets hoger.

Dit is een belangrijke conclusie en betekent voor de toekomstige ondersteuning twee dingen:

• Speelpleinwerkingen moeten, ondersteund door de VDS, werk maken van de speelse invulling van grijze schoolspeelplaatsen. Hier zijn meer tips en handvaten voor nodig.
• Op lange termijn moet de speelpleinsector, zowel lokaal niveau als hoger, stevig(er) invloed uitoefenen op de invulling van schoolspeelplaatsen. Die kunnen een stuk groener en avontuurlijker.

De categorie ‘andere’ is bij deze vraag ook groot. Dat ondersteunt het aanvoelen dat speelpleinwerk op een grote waaier aan verschillende locaties zit. En vaak ook flexibel moet zijn qua invulling en speels maken daarvan.

Hoopgevend is ook dat toch 12% van de werkingen zelf keuzes mocht maken over de bouw en vormgeving hun eigen locatie. We vrezen dat dit aantal in de toekomst niet zal stijgen. In de opkomende trend van ruimtes delen moet het speelpleinwerk volop z’n positie duidelijk maken en gaan voor speelse en avontuurlijk ingerichte binnen- en buitenruimtes. 

Ongeveer 25% van de werkingen is eigenaar van hun infrastructuur. Dit kan een vertekend beeld geven: gemeentelijke werkingen zijn in deze enquête oververtegenwoordigd, wat de interpretatie van deze vraag moeilijk maakt. Vaak zijn gemeentes eigenaar van heel wat gebouwen, waardoor werkingen op deze vraag ook makkelijker antwoorden dat ze zelf eigenaar zijn. Daarnaast zijn er ook heel wat particuliere werkingen die een eigen gebouw hebben.

Een belangrijke conclusie ten opzichte van 2010 is dat er een heleboel soorten terrein dalen. Er zijn een pak minder ploeter- en vaste zwembaden. Dat heeft wellicht te maken met strenger geworden regulering en meer risico-aversie. Daarnaast daalt ook het aantal speelbossen, grasvelden, sportvelden én avontuurlijke speelterreinen.

Hier is verder onderzoek voor nodig, maar op het eerste zicht is dit een verontrustende conclusie waar de hele speelpleinsector en de VDS nog stevig kunnen rond werken.

Als het dan gaat over binnenruimtes, zien we enkele opvallende verschuivingen tussen 2010 en 2015. Meer speelpleinwerkingen hebben een materiaallokaal, een keuken, een tienerlokaal en kleine aparte ruimtes. Het aantal knutselruimtes, lokalen om te verduisteren en podia vermindert daarentegen wel.

Hierbij valt de stijging van het aantal tienerlokalen op. In tegenstelling tot het materiaal voor tieners (dat gedaald is), zijn er dus wel meer tienerlokalen. Maar de inzet op tienerlokalen betekent dus nog niet dat er een volledig aanbod voor tieners is.